پشم

از عوامل اوّلیه و مهّمی که بدون وجود آن‌ها بافتن فرش امکان‌پذیر نیست پشم و پنبه و ابریشم می‌باشد. از پشم در قالی‌بافی برای پرز (کره) فرش بکار می‌رود.

پشم یک نوع لیف پروتئینی است که روی بدن گوسفند می‌روید و به‌صورت ریشه یا پرز در قالی‌بافی به‌کار می‌رود. برای استفاده از پشم گوسفند آن‌را به 4 طریق از بدن گوسفند جدا می‌کنند که عبارتند از:

1-‌ چیدن پشم از حیوان زنده بوسیله قیچی یا ماشین‌های برقی که سالی دو بار در بهار و پائیز انجام می‌شود. که به پشم بهاره و پائیزه مشهور است و از هر گوسفند در سال 5-1 کیلوگرم پشم بدست می‌آید. با توجه به فصل چیدن پشم‌ها، آ‌ن‌ها را به دو دسته بهاره و پائیزه تقسیم می‌کنند.

1-1-‌ پشم بهاره: این نوع پشم که در فصل بهار از بدن حیوان جدا می‌گردد دارای الیاف بلند، براق، محکم و لطیف می‌باشد.

2-1-‌‌ پشم پائیزه: این نوع پشم که در فصل پائیز از بدن حیوان جدا می‌گردد و دارای الیاف کوتاه ضخیم و کم‌چربی می‌باشد.

لازم به ذکر است که در بعضی مناطق هر 2 سال 3 بار پشم را از بدن گوسفند جدا می‌کنند به پشمی که با قیچی و ماشین‌تراش‌های برقی از حیوان زنده جدا می‌کنند پشم زنده‌نو می‌گویند.

2-‌ چیدن پشم از پوست حیوان ذبح شده به‌وسیله قیچی یا ماشین‌تراش‌های برقی

3-‌ جدا کردن پشم از تخته پوست‌های گوسفند به‌وسیله مواد شیمیایی: در این روش پوست‌ها را در آب آهک قرار داده و با کشت آنزیم ریشه پشم را پوشانده تا پشم از پوست جدا شود به این نوع پشم پشم دباغی شده یا مرده می‌گویند که چون روی پشم فعل و انفعالات شیمیایی انجام شده از دوام آن کاسته شده است برای قالیبافی مناسب نیست.

4-‌ جدا کردن پشم از پوست توسط دو عامل تعریق و قلیائی

در این روش پوست‌ها را در محل سربسته‌ای آویزان کرده و با قلم‌مو مواد قلیائی پشت پوست‌ها می‌مالند و حرارت محیط را بالا می‌برند تا در اثر حرارت چربی موجود در اطراف پیاز مو نرم شود و مواد قلیائی باعث از بین رفتن چربی می‌شود و درنهایت پیاز مو در حفره خود آزاد می‌شود و براقی الیاف از پوست جدا می‌شوند.

مراحل تبدیل پشم به خامه

خامه: به پشم تابیده شده در اصطلاح قالیبافی خامه می‌گویند به عبارت بهتر برای آن‌که بتوان از پشم چیده شده استفاده نمود باید آن‌را به خامه تبدیل کرد.

1.‌ طبقه‌بندی (سورت‌بندی)

بعد از جدا نمودن پشم از بدن گوسفند پشم‌ها را از نظر رنگ و کیفیّت جدا نموده و در دسته‌های مختلف قرار می‌دهند.

کیفیّت پشم گوسفند به عواملی چون تغذیه، نژاد و محل پرورش گوسفند بستگی دارد و بهترین پشم از گوسفندانی بدست می‌آید که در مناطق خوش آب‌وهوا زندگی می‌کنند از نظر نژاد پشم نژادهای مختلف متغیّر است مثلاً پشم گوسفندان مرینوس ظریف و نیمه‌مات است و پشم نژاد خاصی از گوسفندان انگلیسی شفاف و برّاق است.

انواع پشم از نظر مناطق مختلف بدن گوسفند

از نظر مناطق مختلف بدن گوسفند پشم‌ها به 14 گروه تقسیم می‌شوند که به ترتیب مرغوبیت عبارتند از:

1.‌ پشم شانه 2.‌ پشم پهلو 3.‌ پشم تحتانی گردن 4.‌ پشم فوقانی گردن 5.‌ پشم پهلو (جلو) 6.‌ پشم گرده 7.‌ پشم پهلو (عقب) 8.‌ پشم پشت 9.‌ پشم تهی‌گاه بالای زانو 10.‌ پشم شکم 11.‌ الیاف بالای زانو 12.‌ پشم سینه 13.‌ موی قسمت سر 14.‌ الیاف مویی ساق پا

در اکثر مناطق دنیا مثل استرالیا سورت بندی فوق رعایت می‌شود و حتی فردی مسئول مراقبت پشم‌های جدا شده از بدن گوسفند می‌باشد تا پشم‌های قسمت‌های مختلف با هم مخلوط نگردد تا این‌که در بسته‌های جدا بسته‌بندی گردند. ولی در کشور ما سورت بندی فوق انجام نمی‌شود آن‌چه در ایران متداول است به شرح زیر می‌باشد:

1.‌ پشم سفید درجه یک 2.‌ پشم سفید درجه دو 3.‌ پشم شکری 4.‌ پشم الوان 5.‌ پشم مشکی

2-‌ مرحله حلّاجی و شستشو

پس از طبقه‌بندی نمودن پشم‌ها آن‌ها را داخل ماشین حلّاجی می‌ریزند، عمل حلّاجی باعث می‌شود تا گرد و خاک و فضولات از پشم‌ها جدا شود و در مرحله شستشو پشم‌ها بهتر در معرض مواد پاک‌کننده قرار می‌گیرد.

3-‌ مرحله ریسندگی

بعد از مرحله فوق برای این‌که بتوان از پشم استفاده نمود باید ریسیده شود تا به‌صورت نخ (خامه) درآید این کار به دو روش انجام می‌شود:

1)‌ روش ماشینی: روی پشم شسته شده و خشک شده حاصل از مرحله قبل آب و روغن که به نسبت‌های لازم با هم مخلوط شده‌اند می‌باشند (هدف از پاشیدن آب و روغن تابیدن بهتر پشم می‌باشد) پس از 12 ساعت پشم‌ها را توسط دستگاه حلّاجی می‌کنند و در دستگاه کاردینگ که وظیفه‌اش به نظم کشیدن الیاف و تبدیل تارهای عنکبوتی به فتیله و همچنین تعیین متریک نخ‌ها می‌باشد پشم را به‌صورت نوارهای باریکی به نام نیمچه نخ درمی‌آورند و در دستگاه رینگ به آن‌ها تاب لازم را می‌دهند سپس در دستگاه‌های دولا تاب و کلاف آن‌ها را تاب داده و به‌صورت کلاف درمی‌آورند معمولاً بهتر است که تاب خامه‌ها کم باشد البته می‌توان از خامه‌های دولای بدون تاب و خامه‌های یک‌لا نیز استفاده نمود که بستگی به رج‌شمار و نوع استفاده فرش دارد.

2)‌ بوسیله دست که به دو‌صورت: 1.‌ بوسیله دوک 2.‌ چرخ چوبی که یک روش سنتی است پشم به نخ تبدیل می‌کنند

روش شماره‌گذاری نخ با استفاده از سیستم متریک

در این سیستم نخ بر حسب طول در واحد وزن شماره‌گذاری می‌شود با توجه به موارد فوق در مباحث قبلی این‌گونه نتیجه می‌شود که هر چه طول الیاف پشم بلندتر و قطر نخ کمتر باشد پشم از ظرافت بالاتری برخوردار است و به عبارتی شماره نخ با ظرافت آن رابطه مستقیم و با قطر آن نسبت معکوس دارد و به بیانی واضح‌تر هر چه شماره نخ بالاتر باشد قطر آن کمتر است. به‌عنوان مثال وقتی می‌گوئیم که شماره نخی 20 است منظور این است که 20 متر آن یک گرم وزن دارد. در این روش طول بر حسب گرم سنجیده می‌شود. لازم به ذکر است که نخ خامه‌های مورد مصرف در قالیبافی معمولاً دولا می‌باشد و معمولاً همراه نمره نخ عدد لای تابیده ذکر می‌شود.

نمرات رایج در بازار عبارتند از:

3- 5 - 10 -14 -16 -17 -18 -20 -24 -36